Ede kent een rijke militaire historie, die van grote invloed is geweest op de ontwikkeling van het Veluwse dorp. Meer dan 100 jaar was Ede een garnizoensplaats, waar duizenden militairen hun dienstplicht hebben vervuld.

Ede kende een bijzondere relatie met de krijgsmacht. De aanwezigheid van militairen heeft in de Edese samenleving een grote rol gespeeld. Ede was een echt garnizoensdorp. Het contact tussen burgers en militairen is daarbij zeer belangrijk geweest. De militair is nu uit het straatbeeld verdwenen, maar de herinnering blijft. De voormalige kazerneterreinen worden anno 2015 ingericht als nieuwe woon- en werkgebieden voor de Edese bevolking.

De gemeente Ede heeft in de eerste helft van de vorige eeuw veel te maken gehad met strijdende partijen op haar grondgebied. Ede schrijft 'battlefield' geschiedenis als er tijdens de Tweede Wereldoorlog driemaal wordt gevochten op de Ginkelse Heide. Dit toont aan dat deze regio een belangrijke, militair strategische waarde heeft.

De getoonde foto's zijn 'klikbaar'

Garnizoensplaats Ede en de Eerste Wereldoorlog

1899 - Legerplaats Harskamp Op 4 december 1895 wordt het Beaumontgeweer van het Nederlandse leger vervangen door de Mannlicher M95. Dit nieuwe wapen heeft een vijfschots magazijn en een kaliber van 6,5 mm. De lading van de 6,5 mm-patroon bestaat uit rookarm kruit, in tegenstelling tot de Beaumontpatroon die met zwart kruit (buskruit) wordt geladen. De M95 schiet verder dan zijn voorgangers, waardoor er een nieuw groot schietterrein nodig is. Dit wordt gevonden op de woeste gronden bij Harskamp. Hier verrijst in 1899 het Infanterie Schietkamp (ISK). Het is de eerste permanente militaire aanwezigheid in de gemeente Ede.

1898 - Invoering dienstplicht
In 1898 voert Nederland de persoonlijke dienstplicht in en de Legerwet van 1901 maakt uitbreiding van het aantal kazernes noodzakelijk. Ede wordt een echte garnizoensplaats.

1906 - Intocht 11e regiment infanterie in Ede 1906 - Maurits- en de Johan Willem Frisokazerne
Vanaf 1 mei 1906 zijn er in Ede militairen gelegerd. Bij het station Ede-Wageningen worden in de Maurits- en de Johan Willem Frisokazerne het 10e en 11e Regiment Infanterie gehuisvest.

1909 - Van Essen- en Arthur Koolkazerne
In 1909 worden er kazernes gebouwd voor de Bereden Artillerie en Huzaren: de Van Essen- en Arthur Koolkazerne. Hier worden het 4e Regiment Artillerie en het 1e Regiment Huzaren gelegerd. Bij de kazernes worden stallen, opslagplaatsen en een rijloods gebouwd. In de Edese kazernes worden met name infanteristen en later artilleristen gehuisvest.

1914-1918 - Mobilisatie WO1
Gedurende de mobilisatiejaren 1914-1918 verblijven er zo'n vierduizend militairen met hun paarden en overig materieel in Ede. Het Veluwse dorp verandert hierdoor. Een loopgravenstelsel op de Edese Heide stamt nog uit die tijd.

Op 4 augustus 1914 viel Duitsland België binnen, zonder formele oorlogsverklaring. Al meteen na de inval komt de vluchtelingenstroom richting Nederland op gang. Op de Edese heide wordt daarom een groot Belgisch vluchtoord gebouwd. Circa vijfduizend Belgische Vluchtelingen vinden hier onderdak.

Ede in aanloop naar WOII

In 1933 komt in Duitsland de Nationaal Socialistische Democratische Arbeiders Partij met Adolf Hitler aan de macht.

Hagespraken van de NSB te Lunteren 1936 - Hagespraken Goudsberg
Als voorbodes van een naderende tweede wereldoorlog krijgt Lunteren tussen 1936 en 1940 te maken met de Hagespraken op de Goudsberg van de Nationaal Socialistische Beweging (NSB) in Nederland. Tijdens deze druk bezochte partijbijeenkomsten spreken onder andere Anton Mussert, Cornelis van Geelkerken, Evert Roskam en Meinoud Rost van Tonningen. Van 1936 tot het einde van de bezetting in 1945 was de Goudsberg ook bekend als Nationaal Tehuis.

Dit zelfde jaar wordt de P.L. Bergansiuskazerne in gebruik genomen als 'School Reserve Officieren Bereden Artillerie' (SROBA). Tijdens de mobilisatie van 1939 vertrok de SROBA naar Haarlem.

1938
In 1938 verandert de dienstplichtwet, waardoor er meer kazernes nodig zijn.

1939 - 1940 - mobilisatie WOII
Verspreid over Nederland worden daarom zestien nieuwe standaardkazernes voor de infanterie gebouwd. In Ede komt de Elias Beeckmankazerne, die op 26 juni 1939 in gebruikt wordt genomen door het 22 regiment Infanterie. Naast deze kazernes zijn er nog acht nodig van een afwijkend type. In Ede wordt dit de Simon Stevinkazerne, welke bestemd is voor het 12e Regiment Motorartillerie. Door het uitbreken van de oorlog zal dit Regiment echter nooit dienstdoen op deze kazerne. Na 15 mei 1940 wordt de kazerne door de Duitsers afgebouwd en in gebruik genomen.

Naast kazernes verschijnen er in Ede ook straten met woningen voor militairen: de Artillerielaan en de Infanterielaan.

Duizenden paarden worden aangevoerdTijdens de mobilisatie worden in Ede ruim twaalfduizend soldaten van uitrusting voorzien en goederentreinen voeren ook nog bijna drieduizend paarden aan. Ede groeit uit tot een volwaardige garnizoensplaats.

De 'Edese' infanteristen marcheren vanuit Ede richting de Klomp en Veenendaal, waar zij hun eigen opstellingen in de Grebbelinie gaan bouwen. De artilleristen gaan met hun kanonnen en paarden richting Elst, Amerongen, Maarsbergen en Renswoude. Tot mei 1940 zullen de militairen in deze opstellingen verblijven.

De kazernes blijven leeg achter. Uiteindelijk worden hier de Huzaren (militairen te paard) van het 4e Regiment Huzaren gelegerd. Dit regiment beschikt over twee pelotons pantserwagens, in totaal 6 stuks (in heel Nederland waren er 24 van deze voertuigen ...). De Huzaren moeten de Duitse troepen tussen Arnhem en Ede vertragen door telkens korte gevechten aan te gaan. Hierdoor moeten de soldaten in de Grebbelinie de tijd krijgen om hun opstellingen in orde te maken.

De Duitsers zijn echter van plan om direct na het binnenvallen van Nederland met een gepantserde trein via Arnhem en Ede de Grebbelinie binnen te rijden. In deze trein bevindt zich een sterke troepenmacht, die midden in de linie de Nederlandse opstellingen in de rug moet aanvallen.

Inval van de Duitsers

In 1939 valt Duitsland Polen binnen. Engeland en Frankrijk kiezen partij voor Polen, dat al snel samen met Denemarken en Noorwegen door Duitsland wordt veroverd. Het is oorlog in Europa.

10 mei 1940 - Inval Duitsland
Op 10 mei 1940 vallen de Duitsers Nederland binnen en vechten aan de oostkant van Ede de Huzaren van het 4e regiment en een eskadron pantserwagens tegen de Duitsers om de opmars naar de hoofdverdediging, de Grebbelinie, te vertragen.

Blokkade station Ede-Wageningen, 10 mei 1940 De Huzaren van het vierde eskadron nemen posities in bij station Ede-Wageningen en laten treinwagons ontsporen om zo de spoorlijn en de Bennekomseweg te blokkeren. Hierbij hebben ze veel bekijks van de Edese bevolking. Uiteindelijk trekt het eskadron langs de spoorlijn terug op Veenendaal.

Gevecht op de Ginkelse hei
Aan het eind van de middag verschijnen er Duitse eenheden met pantservoertuigen bij de Zuid Ginkel. In een kort gevecht met een patrouille van het 2-3 Regiment Huzaren sneuvelen de commandant van de patrouille en twee van zijn soldaten. Vervolgens raken de Duitsers in gevecht met de drie Nederlandse pantservoertuigen die in de bosrand van de Sijsselt staan opgesteld. De Duitsers trekken zich tijdelijk terug om daarna opnieuw de aanval in te zetten.

Terugtocht 4e Regiment Huzaren

Terugtocht 4e Regiment Huzaren, Stationsweg Ede De commandant van het 4e regiment wacht een nieuwe aanval niet af. Zijn opdracht is om geen zware gevechten aan te gaan, omdat zijn eenheid nodig is als reserve in de Grebbelinie. 's Avonds trekken ze daarom terug tot achter de Grebbelinie. De laatste Huzaren weten ternauwernood te ontsnappen aan een Duitse omsingeling. Ze verlaten Ede in rengalop langs de Stationsweg en de spoorlijn Ede - De Klomp.

Duitse troepen in Ede

Opmars Duitserse troepen, Stationsweg Ede De laatste Nederlandse Huzaren worden al spoedig gevolgd door de eerste Duitsers, die op dezelfde plaats zijn gefotografeerd.

(klik op de foto voor een vergroting!)

Gevechten bij de Grebbelinie

Winter 1939, binnenveld Ede - Veenendaal De volgende dagen wordt er hard gevochten ten westen van Ede, bij de Grebbelinie. De gemeente Ede ligt in de frontlinie en bij beschietingen ontstaat schade in de dorpen Ede en Lunteren.

Het gebied tussen Ede en Veenendaal is door het Nederlandse leger onder water gezet. De bevolking van Veenendaal is met schepen (Rijnaken) naar veiliger plaatsen gebracht. De mannen van het 10e Regiment Infanterie weten drie dagen stand te houden en diverse Duitse aanvallen af te slaan.

12 mei 1940 - Evacuatie Edese bevolking

Evacuatie Ede - Otterloseweg Gedurende de gevechten worden de soldaten in de voorposten gesteund door artillerie, die de Duitsers zeer nauwkeurig onder vuur neemt. Zo nauwkeurig, dat de Duitsers denken dat de Edese bevolking informatie doorgeeft over haar troepenverplaatsingen.

Op 12 mei besluiten de Duitsers dan ook dat het centrum en het noordelijk deel van Ede moet worden ontruimd. De Edenaren worden gedwongen in de richting van Otterlo te vertrekken. Velen van hen blijven overnachten in de buurt van de Immenkamp. Ook Ederveen, De Klomp en Gelders Veenendaal worden ontruimd.

14 mei 1940 - Nederland capituleert

Nederlandse troepen In de nacht van 13 op 14 mei wordt de Grebbelinie na zware strijd op de Grebbeberg doorbroken. De Nederlandse troepen trekken terug naar Utrecht om daar achter de Hollandse Waterlinie een nieuwe verdedigingslijn te bezetten. Strijd wordt daar niet meer geleverd. Na het bombardement op Rotterdam op 14 mei besluit de Nederlandse opperbevelhebber, Generaal Winkelman, de strijd te staken. Nederland capituleert. De koningin en de regering zijn inmiddels uitgeweken naar Engeland.

Fliegerhorst Deelen

Voor de Luftwaffe wordt vanaf mei 1940 in het meest oostelijke gebied van Ede een nieuw vliegveld gebouwd. Het terrein van 4000 ha heeft een omtrek van 25 kilometer en krijgt de naam Fliegerhorst Deelen. Het wordt het grootste Duitse vliegveld in Nederland en één van de voornaamste uitvalsbases van de Luftwaffe voor de aanvallen op Engeland.

Neergeschoten Duitse ME-109 - De Klomp mei 1940 In het luchtruim boven Ede heeft zich veel afgespeeld. In de directe omgeving zijn zo'n vijftig vliegtuigen gecrasht, zowel van de geallieerden als van Duitse zijde.

Naast vliegtuigen komen er in de gemeente Ede ook meerdere V-1 raketten neer, die soms veel slachtoffers veroorzaken.

Diogenes

Bunker Diogenes Ten zuidwesten van het vliegveld Deelen wordt de grote bunker Diogenes gebouwd, het operationele vluchtleidingscentrum voor Nederland, België en Noord-Frankrijk.

Vanaf 1942 is de Fliegerhorst ook bereikbaar per spoor, een eis voor Duitse hoofdvliegvelden. Vanaf Wolfheze worden rails aangelegd, het zogeheten bommenlijntje.

Duitse troepen in Ede

Kriegsmarine in Ede Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog vestigen de Ortskommandantur en de Waffen-SS zich op de Edese kazernes, die omgedoopt worden tot Bismarckkaserne en Langenbergkaserne.

Het zal menigeen vreemd voorkomen, dat er in Ede eenheden van de Kriegsmarine worden gestationeerd en wel in de Johan Willem Friso- en de Mauritskazerne in Ede, die samen een nieuwe naam krijgen: de Kommodore Bontekaserne.

Joden in Ede

In mei 1940 wonen er in Ede 22 Joden. Een jaar later is dat aantal al gestegen naar 125 personen. In de grote steden zijn inmiddels de deporaties begonnen, waardoor veel Joden hun toevlucht zoeken in kleinere plaatsen.

In Ede zullen ongeveer 800 Joden onderduiken. Ze zitten overal. Op zeker moment bevinden zich er zo'n 65 in de kleedkamers van het Openluchttheater 'de Eder Kuil'.

Tijdens de oorlog in 1942 zijn er op Ede's grondgebied ook twee Joodse werkkampen. Het werkkamp De Bruijnhorst in Ederveen en het werkkamp 't Schut op de grens met Veenendaal. In dit laatste kamp is plaats voor 176 Joodse arbeiders. Door een grenswijziging wordt het op Edes grondgebied gelegen Joodse kamp De Biezen onder Barnevelds bestuur gebracht.

Market Garden

Op 17 september 1944 worden voorafgaand aan Operatie Market Garden de Edese kazernes gebombardeerd. Bij deze geallieerde bombardementen worden vooral de woonwijken in Ede-Zuid zwaar getroffen.

's Middags arriveert een Schots bataljon op de Ginkelse Heide om deze te verdedigen, omdat de volgende dag de 4e Britse Parachute Brigade zal landen. Er ontstaat 's nacht een heftige strijd om dropzone 'Y'.

Op 18 september rondom 15.00 uur verschijnen er vanuit het Zuiden 121 Dakota's boven de Ginkelse Heide. Binnen tien minuten droppen deze toestellen ruim 1900 parachutisten. Naast de parachutisten worden zo'n 400 containers, manden en pakketten afgeworpen. Aan het eind van de avond zijn alle militairen vertrokken richting Arnhem.

De gevechten op en rond de Ginkelse Heide kosten de Britten vele doden en gewonden. Ongeveer 300 man (15%) wordt uitgeschakeld.

Vluchtelingen, onderduikers en krijgsgevangenen

Vluchtelingen in Ede Uiteindelijk mislukt de Slag om Arnhem en de Rijn wordt frontlijn. In het najaar 1944 geven de Duitsers opdracht om plaatsen als Arnhem, Oosterbeek, Bennekom en Wageningen te evacueren. De ziekenhuizen van Arnhem moeten ook evacueren en het Rode Kruis verzorgt transporten van zieken en gewonden naar het Kröller-Muller museum in Otterlo, dat als noodziekenhuis wordt ingericht. Otterlo wordt in die dagen een Rode Kruisdorp.

Operatie Pegasus
De vluchtelingen trekken in een bonte stoet naar het noorden en westen en komen daarbij in en door Ede. Hier zit inmiddels ook een grote hoeveelheid Britse militairen ondergedoken die zich na Market Garden niet hebben overgegeven of inmiddels weer zijn ontsnapt. Onder hen bevinden zich twee Britse generaals, Hacket en Lathbury die door het Edese verzet zijn opgevangen. Door gebruik te maken van de evacuatie van Bennekom lukt het om een grote groep militairen in één keer naar het bevrijde zuiden te brengen. Bij Operatie Pegasus 1 zijn dat 138 man. Operatie Pegasus 2 een maand later mislukt helaas. Hierbij vallen doden en gewonden en van de 116 deelnemers bereiken maar 7 het bevrijde gebied.

Incredible Patrol
Rondom dezelfde tijd en in hetzelfde gebied speelt zich nog een heel andere bijzondere geschiedenis af. Een Amerikaanse patrouille komt naar Edes grondgebied om Duitse krijgsgevangenen te maken. Dat lukt Luitenant Simms en hij meldt zich na enkele dagen bij zijn commandant op de zuidelijke Rijnoever met maar liefst 32 krijgsgevangenen. Het enige wat deze weet te zeggen is "incredible . . ."

1946 locatie terechtstelling Amersfoort Todeskandidaten
Op het grondgebied van de gemeente Ede hebben vier wapendroppingen plaats gevonden, waarbij het plaatselijke verzet betrokken is geweest. Twee in 1944 bij Nederwoud en twee in 1945 op de Keuenklep bij Lunteren. Na de laatste wapendropping 8/9 maart 1945 worden 20 man van het Edese verzet door de Duitse bezetter gearresteerd. Zestien hiervan worden als Todeskandidaten op 20 maart 1945 terechtgesteld.

De bevrijding van Ede

In april 1945 komt het front na de verloren slag om Arnhem in de herfst van 1944 weer in beweging. Het 1e Canadese leger krijgt opdracht Nederland vanuit Duitsland te bevrijden.

16 april 1945 - De slag om Otterlo
Op 16 april wordt Otterlo bevrijd, maar in de nacht die volgt, wordt Otterlo opnieuw strijdtoneel. De slag bij Otterlo is 'de laatste grote' slag in Nederland. Het plaatsje komt klem te zitten tussen Canadezen die naar het westen optrekken en Duitsers die hun laatste troepen achter de Grebbelinie in veiligheid willen brengen. Een onverwacht zware slag volgt nadat Otterlo eigenlijk al bevrijd is. De Duitsers verliezen vijfenzeventig man, de Canadese verliezen zijn 15 gesneuvelden en 48 gewonden. Ook vier burgers komen om het leven. De bevrijding van Otterlo is duur betaald.

17 april 1945 - Ede bevrijd
En voor de derde keer wordt er tijdens WO2 gevochten op de Ginkelse Heide. Nu zijn het Canadese tanks en Britse infanteristen die tegenover de Duitsers komen staan. De Edese kazernes worden met vlammenwerpers in brand gezet en op 17 april 1945 wordt Ede bevrijd door de Polar Bears Divisie. De Britten en Canadezen rukken niet verder op dan de Grebbelinie, die de Duitsers in die dagen de Pantherstellung noemen.

5 mei 1945 - Capitulatie in Wageningen
Op 5 mei onderhandelen de strijdende partijen in Wageningen over de capitulatie en komt er een einde aan de bezetting. Ook is er afgesproken dat er voedseltransporten naar het Westen van het land zullen plaatsvinden. Het ENKA-terrein in Ede is hierbij het belangrijkste depot en hoofdkwartier van deze operatie Faust.

Naoorlogse jaren

Op 22 mei 1945 wordt een deel van de legerplaats Harskamp in gebruik genomen als krijgsgevangenkamp voor leden van de Nederlandse SS-troepen. Binnen drie dagen is dit kamp gevuld met ongeveer achtduizend krijgsgevangenen. Het kamp is rondom afgezet met twee meter hoog prikkeldraad.

Kort na de bevrijding ontstaat in de kringen van de voormalige illegaliteit het denkbeeld om een blijvende herinnering aan de verzetsstrijd in het leven te roepen en daarmee de in de strijd gevallen vrienden te eren. Het Mausoleum op De Paasberg in Ede wordt opgericht ter nagedachtenis aan vierenveertig uit de gemeente Ede afkomstige verzetsmensen, die tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn gesneuveld. De 7de Canadese Infanterie Brigade helpt bij de bouw van dit unieke grafmonument.

Vanaf 1946-1950 wordt vliegveld Deelen gebruikt als opslagplaats voor allerlei onbruikbaar defensie materieel. In die periode staat letterlijk van alles op het veld gestald, variërend van buitgemaakt Duits materieel tot overtollige Engelse en Amerikaanse voorraden. Daaronder het gehele voertuigenpark van de Canadese militairen in Nederland. In totaal gaat het om 37.000 voertuigen.

Na de Tweede Wereldoorlog worden de Edese kazernes gebruikt voor opleidingen van oorlogsvrijwilligers Nederlands Indië.

Koude Oorlog

In 1945 hadden de Sovjet-Unie en de Verenigde Staten samen Nazi-Duitsland verslagen. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen het kapitalistische Amerika en de communistische Sovjet-Unie algauw als twee kemphanen tegenover elkaar te staan. Er brak een lange periode van internationale spanning aan. Deze periode begon met het oprichten van het IJzeren Gordijn en liep tot de val van de Berlijnse Muur en van de Sovjetregering begin jaren negentig. Het was een oorlog die voornamelijk 'koud' gevoerd werd, zonder elkaar echt de oorlog te verklaren. Wel waren er conflicten in Korea, Cuba, Vietnam en Afghanistan, waarbij Amerika, de Sovjet-Unie en ook China op de achtergrond aan de touwtjes trokken.

Tijdens de gehele Koude Oorlog was er aan beide kanten een voortdurende - en zeer dure - opbouw van de strijdmachten. De wapenwedloop die volgde kwam met de komst van Amerkaanse kruisraketten op Nederlandse bodem wel erg dichtbij. Er was veel protest tegen de ontwikkeling van de neutronenbom en andere massa-vernietigingswapens. In alles wilden Amerika en de Sovjet-Unie de eerste zijn en elkaar afschrikken.

Sluiting kazernes

Op 6 juni 2007 wordt er een overeenstemming gesloten over de verkoop van de kazernes en in december 2010 worden de gebouwen en de terreinen overgedragen aan de gemeente.

De Edese burgemeester krijgt de symbolische sleutel van het kazerneterrein overhandigd